Ռուբեն Դիշդիշյան
Russia
Longitude: 105 deg 19 min 8.4000000000001 sec N
Ընդհանուր առմամբ՝ Ռուբենն ստեղծել է ավելի քան 150 ֆիլմ և սերիալ, այդ թվում՝ «Պայքար ստվերի հետ» (Бой с тенью), «Դոկտոր Ժիվագո» (Доктор Живаго), «Ես կմնամ» (Я остаюсь) ֆիլմերը և մեծ ժողովրդականություն վայելող «Առաքյալը» (Апостол), «Սև կատուներ» (Черные кошки), «Ոչնչացում» (Ликвидация) սերիալները։ Այդ շարքում վերջիններից է ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքինի՝ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող «Սպի» կինոնկարը, որը նկարահանվել է Ռուբենի նոր՝ «Մարս Մեդիա Էնթերթեյնմենթ» ընկերության կողմից։
Հայ ժողովրդի ուժն ու թույլությունն աշխարհասփյուռ լինելն է։ Ռուբեն Դիշդիշյանն իրեն «կիսով չափ հայ» է համարում, բայց պատմական հայրենիքի նկատմամբ ունեցած սերն այս կինոգործչի մոտ արտահայտված է լիովին։ 2005թ. Ռուբենը Forbes պարբերականի Ռուսաստանի ամենահեռանկարային կինոպրոդյուսերների հնգյակում էր, իսկ 2010 թ. GQ պարբերականի կողմից արժանացել է «Տարվա պրոդյուսեր» կոչմանը։ Պարգևատրվել է Մովսես Խորենացու մեդալով և Ֆրանսիայի Գրականության և Մշակույթի շքանշանով։ 2010 թ. ռուսերենով և հայերենով հրատարակել է պապի՝ Հովակիմի հուշերը՝ վերնագրված «Դեր Զորի անապատում.հիշողություններ»։
Հովակիմ Դիշդիշյանը ծնվել է 1903 թ.Կենտրոնական Անատոլիայի Զիլե գյուղաքաղաքում։ 12-ամյա տղան վերապրել է կոտորածի սարսափները, ամիսներով դեգերել անապատներում և ականատեսը դարձել Դեր Զորի համակենտրոնացման ճամբարների դաժան կյանքին, որն էլ հետագայում բացառիկ ճշտությամբ նկարագրել է իր հուշերում։ Նա գրում է. «Պայթեց 1915թ. մեծ արհավիրքը։ Մի գիշերում հավաքեցին քաղաքի տասներկու տարեկանից մեծ բոլոր տղամարդկանց և տարան բանտ։ Ամեն գիշեր նրանց խմբերով հանում են քաղաքից հյուսիս ընկած կիրճն ու հանձնում դահիճների ձեռքը, որոնք էլ կացնահարում էին նրանց։ Կենդանի մնացածներին ուղարկեցին համակենտրոնացման ճամբարներ»:
«Կանանց ու երեխաների հետ, բոբիկ ու մերկ, չորս ամիս շարունակ ես աննկարագրելի տառապանքներ կրեցի գաղթի ճանապարհին, որն իր ամբողջ երկայնքով պատված էր հայրենակիցներիս փքված ու քայքայվող դիակներով։ Կորցրեցի հարազատներիս,– պատմում է նա իր գրքում,-երկու քաղաքներից տեղահանված տասնհինգ հազարից ավելի մարդուց մեր քարավանում մնաց ընդամենը չորս հարյուրը, իսկ մեր քառասունչորս հոգանոց ընտանիքից՝ միայն ես ու քույրս»:
Հովակիմը հրաշքով ողջ մնաց։ Նրան փրկեց և իր տուն տարավ մի արաբ՝ երեխային գաղտնի ազատելով թուրքերի ձեռքից, երբ գաղթականների քարավանը կանգ էր առել Այն-Ղազալի մերձակայքում։ «Ես շատ մտերմացա այդ վաճառականի հետ, իսկ նա հանձն առավ մեզ տեղավորել իր ծանոթներից մեկի ընտանիքում։ Մի օր նա եկավ Դավուդ անունով բարձրահասակ մի տղամարդու հետ, որին խոստացել էր ինձ տալ որդեգրման։ Դավուդը չորս դուստր ուներ և նրան տղա էր պետք. ևս մի աղջիկ վերցնել նա չուզեց։ Երբ մութն ընկավ, ես համբուրեցի քրոջս և շարժվեցի դեպի ջրաղաց... Կայանատեղից դուրս գալով՝ հասա ջրաղացին, որի մոտ Դավուդն արդեն սպասում էր։
Այսպես ես բաժանվեցի իմ վերջին հարազատից:
Առանց մի բառ ասելու, Դավուդն ինձ նստեցրեց իր ձիու վրա ու սրընթաց քշեց Սինջար լեռան կողմը՝ իր գյուղ»:
Երեխայի համար այս ծանր որոշումն անհետ չանցավ. «Ես քրոջս շատ էի սիրում, երևի որովհետև մորս մահից հետո ութ ամիս նրան ես էի խնամում։ Միասին մենք քայլեցինք դժոխքի բոլոր շերտերով, ականատեսը եղանք հարյուր հազարների ամենօրյա սպանդին, հարյուրավոր անգամ կանգնեցինք մահվանը դեմ հանդիման։ Համատեղ այդ մաքառումը մեզ ազգակցական կապից անհամեմատ ավելի հարազատ դարձրեց»:
Հովակիմն ամբողջ կյանքն ապրեց վերքը սրտում՝ այդպես էլ չներելով իր սեփական փրկությունը. «Ես երկար եմ մտածել մեր բաժանման մասին, որը բոլորովին էլ անհրաժեշտ չէր։ Հազարավոր փաստարկներ եմ մտքովս անցկացրել՝ փորձելով գալ այնպիսի մի եզրահանգման, որը մի քիչ կմեղմեր ցավագին այդ կորստի զգացումը։ Ժամանակն անցնում էր, իսկ ցավը՝ ոչ»:
Չնայած տառապալի հուշերին՝ Հովակիմ Դիշդիշյանը մեծ երախտագիտությամբ լցվեց իր նոր ընտանիքի նկատմամբ, որն առավ նրան իր հարկի տակ և փրկեց մահից։ Այդ մարդիկ ամեն կերպ փորձում էին օգնել նրան մոռանալու իր ցավը. «Անմարդկային փորձություններից և ծանրագույն տառապանքներից հետո ես ընկա մի ընտանիք, որն ինձ շրջապատեց քնքշանքով, ապրեցի լիության մեջ և աստիճանաբար հաղթահարեցի ֆիզիկական թուլությունս, վերականգնեցի առողջությունս ու վերադարձա կյանք։ Ես լիիրավ ու հարազատ որդի էի այդ մարդու ընտանիքում»:
Արաբի ընտանիքում Հովակիմն ապրեց երեք տարի։ Իսկ 1919 թ.՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, վերադարձավ հայկական հարազատ միջավայր և մի քանի տարի էլ ապրեց Հալեպի, Կոստանդնուպոլսի և Սալոնիկի որբանոցներում, կրթություն ստացավ։ 1924 թ. հայրենադարձվեց Հայաստան, որտեղ ավարտեց Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի (ներկայումս՝ Երևանի ճարտարագիտական համալսարան) շինարարական ֆակուլտետը, հաջողությամբ աշխատեց, ընտանիք կազմեց։ Կյանքի ընթացքում Հովակիմ Դիշդիշյանը պատասխանատու պաշտոններ զբաղեցրեց և իր նշանակալի ներդրումն ունեցավ Երևանի զարգացման գործում։
Իր գրքի վրա Հովակիմն աշխատել է այն տարիներին, երբ Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի կառուցումը նոր էր ավարտվում։ Ռուբեն Դիշդիշյանը հիշում է, թե հայրն իրեն ինչպես տարավ այնտեղ. «Մենք տանից մինչև հուշահամալիր ոտքով քայլեցինք, որի ընթացքում նա պատմում էր, որ գիրք է գրում դրա մասին և ես շուտով այն կկարդամ»։ «Դեր Զորի անապատում. հիշողություններ» գիրքն ինչ-որ իմաստով եզակի է. այն Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը տեսած և ողջ մնացած ականատեսի երևի թե ամենամանրամասն և ամենահուզական վկայությունն է, որն ընթերցելու հնարավորության համար մենք պետք է շնորհակալ լինենք Ռուբենին։
Ռուբենը սրտի թրթիռով է վերաբերվում Հայաստանին, նրա պատմությանը և առհասարակ հայությանը. «Ուժերիս ներածին չափով ես փորձել եմ ռուսաստանյան հանդիսատեսին ծանոթացնել հայ ժողովրդի և նրա հարստագույն մշակույթի հետ։ Երկար տարիներ ես հետևել եմ Ռուսաստանում հայ դերասանների գործունեությանը և, հնարավորության դեպքում, փորձել եմ նրանց ներգրավել մեր ֆիլմերում»,– խոստովանել է նա իր հարցազրույցների մեկում։
Ռուբենը համոզված է, որ «կարևոր խնդիրներից մեկն ինքնության՝ լեզվի, մշակույթի, պատմական հայրենիքի նկատմամբ եղած ձգտման պահպանումն է։ Մեզ մի ուժ է անհրաժեշտ, որը կհամակարգեր հայկական սփյուռքի և համայնքների գործողությունները։ Ես ինձ հայկական ծագմամբ ռուսաստանցի եմ զգում, բայց Հայաստանը շատ եմ սիրում։ Տարվա ընթացքում 3-4 անգամ հաջողացնում եմ այնտեղ լինել, և յուրաքանչյուր նման ուղևորություն թարմ օդի պես մի բան է ինձ համար։ Այնտեղ են ապրում իմ ամենահարազատ մարդիկ՝ ծնողներս, քույրս, զարմուհիներս»:
Ընտանեկան կապերը որքան ամուր են, այնքան ցավոտ է կորստյան վերհուշը։ «Հայրս պատմում էր, որ պապս ամբողջ կյանքում փնտրեց քրոջը։ Նամակներ էր գրում, փորձում էր կապվել հայկական միջազգային կազմակերպությունների հետ, հարցուփորձ էր անում։ Իսկ դա այն տարիներին կարող էր ծանր հետևանքներ ունենալ»,-հիշում է Ռուբենը:
Հովակիմ Դիշդիշյանը վախճանվել է 1973թ., Երևանում։ Կյանքի ընթացքում նա այդպես էլ չկարողացավ գտնել քրոջը, բայց նրա թոռներն ու ծոռները չեն կորցրել հրաշքի հույսը։ Ռուբենն իր ընտանիքի արժանապատիվ ներկայացուցիչն է՝ ևս հեշտությամբ չի հանձնվում. «Մենք պապիս հուշագրությունը թարգմանել ենք նաև անգլերեն և ուզում ենք հրատարակել՝ այն հույսով, որ դա գուցե նոր տվյալներ ի հայտ բերի»։
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
