Բրենդա Վանեսքեհեյան
Արգենտինաբնակ Բրենդայի բեմական անունը Բրեն Վանեսքե է, նա գրել է «1915» երգը` իր մեծ մոր եւ բոլոր զոհերի հիշատակին. «Ես ուզում էի արտահայտել իմ զայրույթը, վիշտը եւ միեւնույն ժամանակ մասնակից լինել ու վերապատմել տեղի ունեցածը: Ցեղասպանությունը եւ անպատժելիությունն անմիջականորեն կապված է իմ արյան հետ: Այս ամենն ինձ ոգեշնչեց գրել, հիշել: Այս տեսանյութը շատ անձնական է եւ շատ ազդեցիկ: Այստեղ մոխրագույն գույներ չկան: Եթե եղել է մի անպատիժ ոճրագործություն, կարող են կրկնվել ուրիշները, այդ պատճառով պահանջում ենք՝ այլեւս երբեք»:
Բրենդայի մայրական մեծ պապը` Ավետիս Ավետիքյանը, ծնվել է 1890թ. Ադանա քաղաքում, իսկ մեծ տատը` Թեփերիկ Կարոգլանյանը՝ 1905թ. Թոքատ բնակավայրում: Թեփերիկի հայրն առեւտրական էր, Հնդկաստանից մետաքս էր ներմուծում: Նրանք ապրում էին երկհարկանի մի տանը տատիկի, մոր եւ կրտսեր քրոջ ու եղբոր` Վերոնիկայի եւ Վարդանի հետ:
1915թ. զինված թուրք ոստիկաններն անցնում էին հայերի տներով՝ հրամայելով տան տղամարդկանց միանալ թուրքական բանակին: Նրանք, ովքեր հրաժարվում էին, տեղում սպանվում էին: Այդպիսով քաղաքը տղամարդկանցից դատարկվեց. կանայք, երեխաները եւ ծերերը մնացին անպաշտպան: Մի քանի օր անց ոստիկանները տներից մարդկանց հանեցին դեպի անապատ`մոտեցող պատերազմից նրանց պաշտպանելու պատրվակով: Այդ ժամանակ տաս տարեկան Թեփերիկն իր մոր, տատիկի, կրտսեր եղբոր ու քրոջ ու իրենց ավանակի հետ միացան դեպի անապատ գնացող քարավանին: Երբ նրանց բռնի տանից դուրս էին բերում, Թեփերիկի մայրը համբուրեց նրա ճակատը ու մի գիրք տվեց՝ ասելով, որ ինչ էլ լինի, երբեք չբաժանվի այդ գրքից, որ այն միշտ կօգնի իմանալ, թե ով է ինքը:
Բազմաթիվ կիլոմետրեր ձգվող դժոխքի այդ ճանապարհին ընտանիքի անդամներից ոչ ոք չդիմացավ այդքան ֆիզիկական հալածանքներին ու անմարդկային պայմաններին եւ մահացան բոլորը, բացի Թեփերիկից: Նրան գրեթե մահամերձ վիճակում հաջողվեց հասնել Տարսոն քաղաք, որտեղ նրան ապաստան տվեց եւ որդեգրեց երեխաներ չունեցող մի արաբ ընտանիք: Նրան մեծացնում էին՝ որպես արաբ երեխա եւ փափագում կնության տալ արաբի:
Թեփերիկը թաքցնում էր իր հայ լինելը՝ այլընտրանք չուներ, բայց ամեն երեկո կարդում էր մոր տված գիրքը՝ Ատվածաշունչը, որպեսզի չմոռանա հայերենը:
Աստվածաշունչը, որը տվել է Թեփերիկին մայրը
Լուսանկարը՝ Վանեսքեհեյանների ընտանեկան արխիվից
Մի օր Թեփերիկը ծանոթանում է հարեւան տանն ապրող երիտասարդի հետ եւ, ի զարմանս, նա նույնպես հայ էր: Անմիջապես սկսեցին խոսել եւ շփվել, սակայն միշտ գաղտնի, քանի որ աղջկան արգելել էին անծանոթների հետ խոսել: Երիտասարդն առաջին օրվանից սիրահարվեց աղջկան եւ որոշեց գրավել նրա սիրտը: Այդ նպատակով իր հայ ընկերոջ օգնությամբ սիրային նամակներ էր գրում Թեփերիկին: Հերթական նամակը միասին փախչելու առաջարկ էր: Պայմանավորվելով, նրանք փախչում են եւ ապաստան գտնում Կարմիր խաչի քոլեջում, որտեղ կային փախստական երեխաներ եւ երիտասարդ ուսանողներ: Այստեղ Թեփերիկը ծանոթանում է դպրոցի ուսուցիչ Ավետիսի հետ, որն էլ այդ բոլոր նամակների իրական հեղինակն էր: 1921թ. Թեփերիկն ու Ավետիսն ամուսնացան:
Ավետիս Ավետիքյանը եւ Թեփերիկ Կարոգլանյանը
Լուսանկարը՝ Վանեսքեհեյանների ընտանեկան արխիվից
Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով երիտասարդ զույգն ստիպված եղավ մեկ անգամ եւս փախչել: Ճակատագիրը տարավ նրանց դեպի Հունաստան: Երեք տարի անց ծնվեց նրանց առաջնեկը` Ցոլինեն (Բրենդայի տատիկը): Այնտեղ նրանք ապրեցին հինգ տարի, սակայն 1928թ. ձեռք բերեցին «Ալկատարա» նավի տոմսեր, որն ուղեւորվում էր դեպի Արգենտինա՝ Բուենոս Այրես: Նրանք ընտրել էին այդ նավահանգիստը, քանի որ նրանց մի քանի ընկերներ հաստատվել էին Հարավային Ամերիկայում եւ նամակների միջոցով նկարագրում էին մի բարգավաճ, հանգիստ, կյանքով լի եւ հատկապես խաղաղ երկիր: Այդքան սարսափ ապրելուց ու ամբողջ ընտանիքը կորցնելուց հետո ամենահարմար տեղն էր նոր կյանք սկսելու համար: Այդպես Ավետիսը, Թեփերիկը եւ Ցոլինեն եկան Լատինական Ամերիկա: Ժամանակի ընթացքում նրանք համոզվեցին, որ իրենց նամակներում ընկերները ճշմարտությունն էին պատմում: Նրանք գտան խաղաղություն, աշխատանք եւ խոստումնալից ապագա: Կամաց-կամաց հարմարվեցին եւ ծնվեցին եւս երեք երեխաներ` Էդուարդոն, Խորխեն եւ Արմինեն:
Ավետիսը երկար տարիներ աշխատեց «Գուդյեր» անիվների գործարանում, իսկ Թեփերիկը դերձակ էր: Այդպես նրանք ինտեգրվեցին արգենտինական հասարակությանը՝ առանց մոռանալու իրենց հայ լինելը: Նրանց տանը մեծ գրադարան կար. Աստվածաշունչ, հայրենասիրական երգերի հավաքածուներ, Միքայել Նալբանդյանի եւ այլ հեղինակների գրքեր:
«Անհավատալի է թվում, որ այսօր իմ ձեռքում է 1902 թվականի այդ Աստվածաշունչը, որը մեր փրկության ու մեր սերունդների վկան է: Այն Թեփերիկի ուժն ու դիմադրությունն է՝ կառչած իր երկրի եւ մշակույթի այդքան մեծ խորհրդանիշից: Այս Աստվածաշունչը սփյուռքում մեր՝ հայերիս, շարունակության վկան է: Այն կյանքն է, պատմությունն է, որի համար պայքարում ենք,- ասում է Բրենդան,-այս պատմությունները չպետք է մեռնեն գլխավոր հերոսների հետ, այլ պետք է պտտվեն աշխարհով եւ ապրեն մեր մեջ»:
* Գլխավոր նկարում՝ Բրենդա Վանեսքեհեյանը
Նյութի պատմական հավաստիությունն ստուգված է 100 LIVES նախաձեռնության հետազոտական խմբի կողմից:
