Հույզերի աննկարագրելի պոռթկում
Submitted by A.Yeghiazaryan on Tue, 07/28/2015 - 11:09
Armenian
Կիրակի օրը Լոնդոնի Սուրբ Սարգիս եկեղեցում հանրահայտ ջութակահար Լեւոն Չիլինգիրյանը կատարեց Կոմիտասի մի քանի երգ: Չիլինգիրյանը հայ երաժշտության հանճարի ստեղծագործությունների հիանալի կատարող է, ընդ որում` կատարում է դրանք ինչպես «Չիլինգիրյան» քառյակի կազմում, որի առաջին ջութակն է մի քանի տասնյակ տարի, այնպես էլ ամենատարբեր նվագախմբերում:
Կիրակի օրը Չիլինգիրյանը Կոմիտաս էր կատարում որդուս հետ՝ դաշնամուրի նվագակցությամբ: Քանի որ ապրում եմ Երեւանում, նրանց կատարումը լսեցի միայն եկեղեցում արված ձայնագրությամբ: Ձայնագրության որակն, իհարկե, ոչ պրոֆեսիոնալ էր, բայց ընդհանուր առմամբ բավարար էր կատարման վարպետությունը հասկանալու համար: Լսում եւ հպարտանում էի որդովս:
Եվ հիշում էի, թե ինչպես էի հունիսի սկզբին լսում Կոմիտասի նույն երգերը... Ստամբուլում` հանրահայտ ալտահար, «Գրեմմի» պատվավոր երաժշտական մրցանակի դափնեկիր Քիմ Քաշքաշյանի եւ հունգարացի դաշնակահար Փիտեր Նադի կատարմամբ:
Աշխարհի ցանկացած այլ մայրաքաղաքում (գուցե բացառությամբ Բաքվի) այդ մակարդակի երաժիշտների կողմից Կոմիտասի ստեղծագործությունների կատարումը հրճվանք կառաջացներ, կընկալվեր որպես մշակութային խոշոր իրադարձություն:
Բայց Ստամբուլում, այն էլ՝ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի տարում, այն լրացուցիչ քաղաքական հնչեղություն է ստանում եւ բառացիորեն հուզական պոռթկում առաջ բերում:
Այդ համերգին թեթեւ անդրադարձն իսկ առաջացնում է հույզերի այնպիսի պոռթկում, որ անգամ դժվար է միանգամից նկարագրել դրանք:
Իրականում հույզերը նույնիսկ ավելի շատ էին, որովհետեւ հունիսյան այդ երեկոյի գլխավոր իրադարձությունն, այնուամենայնիվ, այլ ստեղծագործության` սոնատի կատարումն էր: Դրա հեղինակը ոչ թե Կոմիտասն է (նա սոնատներ չէր գրում), այլ եւս մեկ հայ կոմպոզիտոր, որը, սակայն, սերտորեն կապված է Կոմիտասի հետ: Ստամբուլի 43-րդ երաժշտական փառատոնի շրջանակներում կատարվում էր Տիգրան Մանսուրյանի սոնատը ալտի եւ դաշնամուրի համար: Ստեղծագործությունը պատվիրվել էր հատուկ փառատոնի համար եւ կատարվեց հեղինակի ներկայությամբ:
Չնայած տարիքային տարբերությանը՝ Տիգրան Մանսուրյանի հետ մենք ընկերություն ենք անում արդեն մի քանի տասնամյակ: Եվ երբ պարզվեց, որ երկուսս էլ հունիսի սկզբին Ստամբուլում ենք լինելու, Տիգրանն ուրախության եւ վախի խառն զգացումով պատմեց, որ համերգի բոլոր տոմսերը վաճառված են: Բայց, ինչ-որ անհասկանալի կերպով, ինձ համար տոմս գտնվեց: Եվ հունիսի10-ի երեկոյան մենք ուղեւորվեցինք Հայոց պատրիարքարանի եկեղեցի, որը գտնվում է Գում Գափու թաղամասում:
Այդ եկեղեցում բազմիցս եմ եղել: Մի քանի տարի առաջ Զատիկի օրն այնտեղից ռեպորտաժ էի վարում BBC-ի ռուսական ծառայության համար: Այն ժամանակ եկեղեցու մուտքի մոտ կանգնած էր ոստիկանության պահակախումբ, իսկ հավատացյալների ամբոխում անընդհատ նկատվում էին քաղաքացիական հագուստով անվտանգության աշխատակիցներ. ամրակազմ երիտասարդ տղամարդիկ` սեւ կոստյումներով եւ ականջակալներով: Դա այն տարին էր, երբ ազգայնական Օգյուն Սամաստը սպանել էր լրագրող Հրանտ Դինքին: Մեկ տարի անց այդ եկեղեցում պսակադրության ականատես դարձա, մեկ այլ անգամ էլ ինձ վիճակվել է այնտեղ ներկա լինել կիրակնօրյա սովորական ժամերգությանը... Մի խոսքով` դա շատ սովորական հայկական եկեղեցի է: Բայց գտնվում է Ստամբուլում:
Ի դեպ, Կոստանդնուպոլսում ապրելու տարիներին Կոմիտասը հենց այդ եկեղեցու սպասավորն էր:
Սակայն վերադառնանք հունիսի 10-ի երեկոյին: Ոստիկանական հագուստ ոչ մի տեղ չէր երեւում, բայց քաղաքացիական հագուստով անվտանգության աշխատակիցները լարված կանգնած էին դռների մոտ: Չնայած դրան, մթնոլորտը եկեղեցում հանդարտեցնող էր, ինչպես եւ, ըստ էության, պետք է լիներ: Սակայն Տիգրանը լարված էր: Մանսուրյանին այդչափ լարված դեռ չէի տեսել: Նրա դեմքին խառն զգացմունքներ էին դաջված` անվստահություն, անհավատություն, այստեղ չլինելու ցանկություն, սպասումների անորոշություն... Նա խոսում էր կարճ, կցկտուր արտահայտություններով, պատասխանում էր հարցերին եւ, կարծես, փակվում իր մեջ:
Բայց ահա սկսվեց համերգը: Եվ լարվածությունն անէացավ, որովհետեւ բեմի վրա հիանալի երաժիշտներ էին: Մանսուրյանի սոնատի առաջին իսկ տակտերից պարզ դարձավ, որ ներկա ենք հիանալի ստեղծագործության պրեմիերային:
Ես երաժշտագետ չեմ: Եվ իմ վերլուծությամբ չեմ հավակնում «կիեզա սոնատի» (Sonata da chiesa արտահայտությունն իտալերենից թարգմանաբար նշանակում է «եկեղեցական սոնատ») տեսակում գրված այս ստեղծագործության երաժշտական առանձնահատկությունների խորն ըմբռնման: Չեմ կասկածում, որ նման վերլուծություններ կլինեն: Բայց ես պարզ լսում էի, թե ինչպես են կարճ մեղեդիներն ու եղանակները գարնանային խոտի բարակ ծիլերի պես ընձյուղվում ատոնալ երաժշտության միջից: Չնայած կարճ լինելուն՝ միանգամայն հայկական էին:
Դրանք հայտնվում եւ անմիջապես էլ անհետանում էին: Տպավորություն էր ստեղծվում, որ ալտն ու դաշնամուրը պատմում են մի կոմպոզիտորի պատմություն, որի գլխում պտտվում են դեռ չգրված մեղեդիների կտորներ: Նա ջանում է որսալ այդ կտորները, սակայն դրանք չքանում են, եւ դրանց փոխարեն հայտնվում են նոր հատվածներ, որոնք նույնպես լուծվում են օտար ու անպետք ձայների ալիքներում...
Դա Կոմիտասի հիշատակին նվիրված սոնատի առաջին մասն էր: Բավական էր ընդամենը մտածել այդ մասին, ու անմիջապես ըմբռնում էիր. Մանսուրյանը պատմում է 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարասկզբին ստեղծագործած հայ հանճարեղ երգահանի մասին:
Կոմիտասի ճակատագիրը ողբերգական էր: Նրան, մի քանի տասնյակ հայ մտավորականների հետ, ձերբակալում են 1915 թվականի ապրիլի 24-ին եւ տեղափոխում երկրի խորքը: Ազդեցիկ ընկերների շնորհիվ նրան վերադարձնում են Կոստանդնուպոլիս: Բայց տեսածի ու ապրումների հետեւանքով նա ծանր հիվանդանում է: Այնուհետեւ գրեթե 20 տարի անցկացնում է Փարիզի հոգեբուժարանում, որտեղ եւ մահանում է 1935 թվականին:
Եվ Մանսուրյանի սոնատի երկրորդ մասը, կարծես, պատմում է Կոմիտասի կյանքի վերջին քսան տարվա մասին։ Եթե առաջին մասում երաժշտությունը ներկայացնում է պայքարը՝ հնչյունների քաոսի եւ հայ երաժշտության տիեզերքի միջեւ, արարման եւ առօրեականության միջեւ, ապա երկրորդ մասում լսվում է ձայնի եւ լռության միասնականությունը, արարչի «ես»-ի եւ նրան շրջապատող աշխարհի ընդհանրությունը։ Եվ դա զարմանալիորեն ողբերգական երաժշտություն է։
Հայկական եկեղեցու սրահը լեփ-լեցուն էր։ Երաժշտությունը դադարեց։ Ալտահարն իջեցրեց աղեղը, դաշնակահարի հոգնած ձեռքերն ընկան ծնկներին։ Եվ սրահը պայթեց ծափերից։ Երաժշտության իսկական հաղթանակ էր։ Օսմանյան կայսրությունում իրագործված Հայոց ցեղասպանության զոհին՝ բազմաթիվ զոհերից մեկին նվիրված հայկական երաժշտության հաղթահանդես։
Ու այդ հաղթանակը տեղի ունեցավ Ստամբուլում՝ հենց այն եկեղեցում, որտեղ ժամանակին Կոմիտասը սպասավոր էր։ Կարծես, խորհրդանշական էր. Մանսուրյանի՝ Կոմիտասին նվիրված «եկեղեցական» սոնատը կատարվում էր Կոմիտասի «հարազատ» եկեղեցում։
Սակայն, եթե անկեղծ լինեմ, այդ սիմվոլիզմն ինձ չհուզեց։ Իսկույն հասկացա, այժմ էլ հասկանում եմ. այդպիսի հզոր ստեղծագործությունը, այդ մեծության երաժիշտների կատարմամբ, արժանի է աշխարհի ամենամեծ ու ամենահայտնի բեմերին։ Եվ այն արժանի է ու արժանանալու է աշխարհի ամենահեղինակավոր դահլիճների հանդիսատեսի ծափերին։
Հուսով եմ՝ շուտով այն կհնչի նաեւ Թուրքիայի լավագույն դահլիճներում։ Եվ քաղաքականությունն այստեղ կապ չունի։ Արվեստը քաղաքականությունից զորեղ է։
Մարկ Գրիգորյան
Մարկ Գրիգորյան. հայտնի լրագրող, վերլուծաբան, Հայաստանում Կովկասի ինստիտուտի համահիմնադիր, 16 գրքերի և բազմաթիվ հոդվածների հեղինակ: Շուրջ տասը տարի աշխարհի առաջատար լրատվամիջոցներից մեկի ՝ BBC-ի ռուսաստանյան գործակալությունում աշխատելուց հետո, վերջերս է վերադարձել հայրենիք: Այժմ համագործակցում է АТV հեռուստաընկերության հետ:
Լուսանկարում՝ Տիգրան Մանսուրյանը Ստամբուլի Հայոց պատրիարքության եկեղեցում
Լուսանկարը՝ Մարկ Գրիգորյանի
Weight:
-70
Image:
Display type:
Small
Subtitle:
Մանսուրյանը՝ ի հիշատակ Կոմիտասի