Կիմ Բակշի. «Անհնար է չսիրել հայերին»
50 տարի է ուսումնասիրում եմ Հայաստանը. սրանք լոկ խոսքեր չեն: Առաջին անգամ հայտնվեցի այնտեղ Հայոց ցեղասպանության 50-երորդ տարելիցին, երբ նման բանի մասին խոսելն անգամ արգելված էր: Այն ժամանակ ես ղեկավարում էի «Օգոնյոկ» ամսագրի գիտական բաժինը, եւ ինձ գործուղել էին Հայաստան: Այն ժամանակվա Մոսկվայում մենք տեղյակ էինք, որ Հայաստանն արեւոտ է եւ որ այնտեղ հիանալի «երեքաստղանի» կոնյակ են վաճառում՝ ութ ռուբլով: Ուրիշ ոչինչ չգիտեինք:
Այժմ ես ութ գիրք եմ գրել ու քսան մասից բաղկացած ֆիլմ եմ նկարահանել. ամենը՝ Հայաստանի մասին: Երբ հիսուն տարի շարունակ միշտ այնտեղ վերադառնալու հնարավորություն ես գտնում եւ մտովի ապրում ես հայ ժողովրդի հետ, ապա չես կարող անտարբեր մնալ:
Ես ինձ հայ չեմ զգում, բայց այն մարդն եմ, ով անկեղծորեն սիրում է այդ ժողովրդին:
Իսկ մարդը, որն այլ ազգ է սիրում, փրկում է սեփական ժողովրդի ու սեփական երկրի պատիվը:
Սկզբում անձնական մեքենայով էի Հայաստան գնում. այն ժամանակ դեռ հնարավոր էր անցնել կամ Ադրբեջանով, կամ սեւծովյան ափով: Երեւանում գրեթե չեմ ապրել, ընկերներիցս մեկի հետ էի գնում ու անմիջապես անցնում ճամփորդության: Գիշերում էինք ընտանիքների հարկի տակ՝ սովորական տներում, այնպես որ շատ բաների մասին անձամբ եմ տեղեկացված: Տեսնում էի կնոջ նկատմամբ հարգալից վերաբերմունքը` սեղանի շուրջ միշտ կանայք կային նստած, հատկապես՝ մեծահասակ: Նրանք հատուկ դեր էին ստանձնում՝ ամեն ինչ ղեկավարում էին:
Ի դեպ, սեղաններից խոսելով նշեմ, որ պաշտում եմ հայկական խոհանոցը: Միշտ միայն հայկական աղ եմ օգտագործում՝ սխտորով, խոտերով, բուրումնավետ: Առավոտյան այն շաղ եմ տալիս հնդկաձավարով շիլայիս վրա: Շատ եմ սիրում հայկական խորովածը. այն յուրահատուկ է, տարբերվում է վրացականից: Խաշլամա եմ սիրում՝ շոգեխաշած շատ համեղ միս է: Տոլմա եմ սիրում՝ խաղողի թփով: Եվ իհարկե` օղի: Ռուսական օղի արդեն վաղուց չեմ օգտագործում, միայն՝ հայկական: Շուտով ընկերներս խաշի կկանչեն, այդ ժամանակ ոչ մի կենաց չեն ասում, միայն չխկացնում են բաժակներն ու ասում`«Բարի լու՜յս»:
Մեր ֆիլմը «Մատենադարան» է կոչվում՝ գրապահոց: Նկարահանումների ժամանակ եղա աշխարհի գրեթե բոլոր ծայրերում, որտեղ կան հայկական ձեռագիր մատյաններ՝ Փարիզում, Լոնդոնում, ԱՄՆ-ում, Լիբանանում, Սիրիայում, Իրանում` այնտեղ շատ հայկական եկեղեցիներ կան: Առանձնահատուկ է Իտալիան. Սուրբ Ղազար կղզին ամբողջովին հայկական է, այնտեղ ամենախոշոր գրադարաններից մեկն է գտնվում եւ պահպանվում է հայերենով գրված աշխարհի ամենահին գիրքը՝ Մլքե թագուհու Ավետարանը: Վիեննայում հին ձեռագրերով վանքը տեղակայված է հենց քաղաքի սրտում: Միակ տեղը, որտեղ չհաջողվեց սողոսկել տեսախցիկով, Երուսաղեմն է: Ափսոս, քանի որ Երուսաղեմի հայկական ձեռագրերի հավաքածուն քանակով զիջում է Երեւանի Մատենադարանին, բայց չի զիջում որակով ու տեքստերի արժեքավորությամբ:
Հայաստան առաջին այցելությունիցս հետո գրեցի «Արծիվ ու սուր» գիրքը: Ինձ հետաքրքրեց հայ ժողովրդի ֆենոմենը. չէ՞ որ այն աշխարհում ամենահներից է, Ասորեստանի ու Բաբելոնի ժամանակակիցը, էլ չհաշված Հին Հունաստանն ու Հռոմը: Եվ ինչո՞ւ է այնպես ստացվել, որ չկան այլեւս ո՛չ Ասորեստանը, ո՛չ Բաբելոնը, ո՛չ այն փառավոր երկրներն ու ազգերը, որոնք ժամանակին աշխարհն էին ցնցում: Իսկ հայերը դեռ կան ու չեն անհետացել:
Ես համոզված եմ, որ մենք նրանցից սովորելու շատ բան ունենք: Օրինակ` ամեն մի հայ անպայման պատկերացում ունի իր պատմության մասին, թեկուզ՝ ամենաանհավանական ու սխալ: Նա կարող է մանրամասն նկարագրել, թե ինչ հին ազգից է սերում ու թե ինչ հանճարեղ սպարապետներ ունեն, կհիշի Տիգրան Մեծին, ում օրոք Հայաստանը ծովից ծով էր տարածվում: Ճիշտ է, դա երկար չի տեւել ու հռոմեացիները, ուշքի գալով, խիստ ճնշում են գործադրել: Բայց դրա մասին հայերը չեն էլ ուզում իմանալ. նրանք հպարտանում են իրենց Տիգրանով ու հպարտանում են Կասպից ծովից մինչեւ Սեւ ծովը ձգվող Հայաստանով: Հենց այս զգացումը, որ մեջքիդ հետեւում մի ամբողջ պատմություն է, հենց սա կուզենայի սերմանել երիտասարդների մեջ:
Հայերն առհասարակ աչքի են ընկնում նրանով, որ սիրում են իրենց հայրենիքը. այն շատ արյան գնով է նրանց տրվել: Նրանք անհիշելի ժամանակներից ապրել են մի տարածքում, որի միջով բոլոր ժողովուրդներն են անցել: Դրանք հին հույներն էին, հետո՝ պարսիկները, որոնք Հունաստանի հետ ճակատամարտի էին մեկնում: Ես հենց այնպես եմ ստացել հայրենիքս՝ Մոսկվայում եմ ծնվել: Ես ու ընկերներս ռազմաճակատում չհայտնվեցինք տարիքի պատճառով՝ մի երկու տարի չհերիքեց: Մենք բարձրանում էինք տանիքներն ու հրկիզվող ռումբեր էինք հանգցնում. մենք՝ տղաներս, հրճվում էինք, վտանգ չէինք զգում: Այդպես հրդեհներից մի քանի բնակավայր փրկեցինք:
Ցեղասպանությունը, որի հարյուրամյա տարելիցն է այս տարի, հայ ժողովրդի պատմության եւս մի ողբերգական էջ է: Ցանկացած մեկի եթե հարցնեք, կպարզվի, որ իր ընտանիքի կյանքում 1915 թվականը սեւ գիծ է անցկացրել: Ես շատ էի ընկերացել բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանի հետ, նա իր ամենասարսափազդու հուշն էր պատմում. թե ինչպես էր ոտքով գնում թուրքական Հայաստանից, իսկ ճանապարհի երկայնքով աջից ու ձախից այն մարդկանց դիակներն էին, որոնք փորձեցին փախնել, բայց ճանապարհին մահացավ:
Սակայն նույնիսկ մեծ չարիքի տարիներին, որը պատել էր թուրք ժողովրդին, կային տեղեր, որտեղ հայերին փրկում էին: Իրանում արաբները հայ երեխաներին ներկայացնում էին որպես սեփական: Երուսաղեմ էին գալիս փախստականների հոսքեր, ու բոլորն էլ ապաստան էին գտնում: Ես նրանցից մեկին ծանոթ էի` լուսահոգի պրոֆեսոր Ավետիս Սանջյանն էր: Երեխա էր, երբ հայտնվեց Երուսաղեմի որբանոցում, մեծացավ, կրթություն ստացավ, ու դարձավ հայ արվեստի պրոֆեսոր Լոս Անջելեսում, բաժին էր ղեկավարում: Նա տարբեր երկրներից հայկական ձեռագրեր էր վերագնում, մասնավորապես, մի ամբողջ գրադարան Իրանից ձեռք բերեց ու տեղափոխեց Երուսաղեմ: Ահա, թե ով է հաստատապես պարգեւի արժանի: Համոզված եմ, որ Երուսաղեմում պետք է այն մարդկանց գտնել, ովքեր հայերին էին փրկում. նրանք հաստատ դեռ այնտեղ են: Եթե առողջությունս թույլ տա, այս տարի այնտեղ կմեկնեմ ու կզբաղվեմ դրանով:
Հայերը վաղուց են ապրում Երուսաղեմում: Նույնիսկ հիմա այնտեղ պահպանվել է Սուրբ Հակոբոս եկեղեցին, որտեղ բավականին հետաքրքիր փաստաթղթեր կան: Քչերին է հայտնի, որ տեղի հայերը Մուհամմադ մարգարեի հետ նամակագրական կապի մեջ են եղել: Ահա թե ինչպես է դա ստացվել. մարգարեն իր ժամանակի աշխարհի ղեկավարներին իր ուսմունքն ընդունելու առաջարկ է ուղարկում: Նրանցից որեւէ պատասխան չի ստանում, սակայն Երուսաղեմի հայերը գրում են, որ ճանաչում են նրան՝ որպես Մեծ մարդ: Մուհամմադ մարգարեն նրանց նույնպես ինչ-որ պատասխան ուղարկեց:
Երբ մահմեդականները գրավեցին Երուսաղեմը, Ումար իբն ալ-Խաթաբը՝ Մուհամմադի ամենամոտ աշակերտներից մեկը, բոլոր քրիստոնյաներին քաղաքից հեռացրեց: Նրա մոտ եկան հայերը եւ ցույց տվեցին հենց մարգարեի կողմից ուղարկված գրությունը: Ումարը շուրթերին մոտեցրեց գրությունը եւ ասաց. «Ապրեք Երուսաղեմում»: Հետո քաղաքը գրավեցին խաչակիրները, որոնք բոլոր մահմեդականներին վերացրեցին, իսկ հայերին ձեռք չտվեցին: Խաչակիրներին վտարեց Սալահ ադ-Դինը. նա քրիստոնյաների արյունով լվաց գլխավոր մզկիթի գմբեթը: Նրա մոտ էլ հայերն եկան եւ արդեն երկու փաստաթուղթ ցույց տվեցին՝ մարգարեի նամակն ու Ումարի փաստաթուղթը: Եվ այդժամ Սալահ ադ-Դինը հանձնեց նրանց երրորդը՝ արդեն իր կողմից: Այս մասին շատ քիչ է հայտնի, բայց երեք փաստաթղթերն էլ առ այսօր պահպանվում են: Մաշվել են, իհարկե, դրանք հազվադեպ են դուրս բերվում, բայց պահպանվել են:
Հայերն այդպիսին են՝ կարողանում են լուծումներ գտնել:
Կիմ Բակշի. գրող, կինոդրամատուրգ, հայագետ։ Հայագիտությամբ է զբաղվում 1964 թվականից։ Հայաստանի մասին 8 գրքի հեղինակ է, Մատենադարանի մասին ֆիլմի համահեղինակ:
