Ուղենշային կոնֆերանս
Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը դարձավ հայկական աշխարհի նյարդային կենտրոնը մարտի 25-ից 28-ն ընկած չորս օրերի ընթացքում: Երկու տարվա նախապատրաստական աշխատանքներից հետո Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրությամբ զբաղվող Միջազգային գիտական խորհուրդը (International Scientific Council for the study of the Armenian Genocide - CSI) հաջողությամբ հավաքեց համաշխարհային ճանաչում ունեցող տարբեր ազգությունների 63 հետազոտողի: Այս պատմական սիմպոզիումի ժամանակ, որի մեկնարկը մեծ շուքով տվեց Ֆրանսիայի կրթության նախարար Նաժաթ Վալո-Բելկասեմը, ի թիվս բազմաթիվ ուշագրավ ելույթների, հայտարարվեց Հայոց ցեղասպանության մանրակրկիտ ուսումնասիրությանը նվիրված հատուկ հանձնաժողովի ստեղծման մասին:
Միջոցառմանն առաջին անգամ իրենց գործընկերներին էին միացել նաև Թուրքիայի տասնվեց հետազոտողներ: Հայաստանի և Թուրքիայի միջև մերձեցման առաջմարտիկների՝ հրատարակիչ Ռագըփ Զարաքոլուի, հետազոտողներ Թաներ Աքչամի, Բուշրա Էրսանլի և Այշե Գյուլ Ալթընայի հետ ներկա էին նաև սփյուռքի ոչ այնքան հայտնի մի շարք ներկայացուցիչներ: Պատմաբաններից մեկը՝ Սաիթ Չեթինօղլուն, Անկարայի Ազատ համալսարանից, խոսեց «Թեշկիլատ Մահսուսայի» ("Teskilat-i Mashusa") հատուկ կազմակերպության մասին, որը պատասխանատու էր արտաքսման ընթացքում ոչնչացման համար, և քննարկում ծավալեց բռնի իսլամացման և ունեցվածքի (շարժական ու անշարժ գույքի) կանխամտածված, մանրամասն ծրագրված բռնազավթման շուրջ:
Նրա գործընկեր Ումիթ Քուրթը՝ Սաբանչի համալսարանից, հետազոտել էր բռնի կրոնափոխության թեման, մինչդեռ Այհան Աքթարը` Բիլգի համալսարանից, բարձրացրեց հայերի տեղահանության ու կոտորածի դեմ արտահայտված Օսմանյան մարզպետների ընդդիմանալու թեման: Կոչի համալսարանի երիտասարդ գիտնական Մեհմետ Փոլաթելը նյութի ներկայացման ընթացքում առավել ցայտուն խոսեց ցեղասպանության ժամանակ հայկական ունեցվածքը կողոպտելու մասին: Վան Լիր ինստիտուտի Պոլոնսկի ակադեմիայի հետ աշխատող պատմաբան Էրդալ Կայնարի ելույթը կենտրոնացած էր 1908թ. իրադարձություններին և երիտթուրքերի իշխանության գալուն: Փարիզի Սոցիալական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի (EHESS) երիտասարդ պատմաբան Հիրա Կայնարն իր աշխատանքը ներկայացրեց ցեղասպանության մասին թուրքական հայ համայնքի հիշողությունների համատեքստում:
Կողոպուտի ու հայկական գույքի բռնազավթման հետ մեկտեղ զգայուն թեմաներից էր նաև ջարդերի, բռնի դավանափոխության և սեռերի հարցը: Սաբանչի համալսարանի մարդաբան Այշե Գյուլ Ալթընայի աշխատությունները նոր լույս սփռեցին խնդրո առարկայի վրա ավելի քան մեկ պատճառով: Վկայակոչելով Թուրքիայի հայերի մի քանի միլիոն ժառանգների ճակատագրերը, ովքեր բռնի ուժով իսլամացվել են (շարունակում է մնալ թերի ուսումնասիրված մի դաշտ), նա ցեղասպանության հարցը դարձրեց արդիական ու մտահոգիչ: Ավելին, նա անդրադարձավ հայկական ինքնության մեջ «մահմեդական» բաղադրիչի գոյության նուրբ խնդրին ու կասկածի տակ դրեց դրա ապագան: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նոր կրոնափոխվածների մեծամասնությունը կանայք ու երեխաներ էին, թուրք մարդաբանը հիշեցրեց լսարանին, որ իսլամացված հայերը (ըստ նրա՝ ընդհանուր առմամբ 200 000 հոգի) երբեք չեն ներառվել ցեղասպանությանը վերաբերող հաշվարկներում:
Բազմաթիվ ելույթների մեջ մեծ տպավորություն թողեց Ռաթգըրս համալսարանի պատմաբան Խաչիկ Մուրադյանի ելույթը: Միացյալ Նահանգներում բնակվող լիբանանահայ պատմաբանը ներկայացրեց մի չհրապարակված ուսումնասիրություն, որը վերաբերում է 1916-ին տեղի ունեցած ցեղասպանության երկրորդ փուլին: Գիտնականն ընդգծեց, թե ինչպես մարդասիրական համերաշխությունը տեղահանված հայերի ճամբարներում վերաճեց նրա խոսքով «հումանիտար դիմադրության», որտեղ Հալեպի հայ համայնքի 10 000 անդամները, հատկապես՝ հոգևորականները, իրենց ուժերը հավաքեցին Անատոլիայից եկող տեղահանվածներին փրկելու համար: Մանրամասն փաստաթղթերը (անունների ցուցակները, գործիչները, աջակցության հանձնաժողովների հավաքների արձանագրությունները, մինչև վերջին մանրադրամը ճշգրիտ հաշիվները՝ ներառյալ թուրք սպաներին վճարված կաշառքները) հնարավոր դարձրին հետևել ճամբարում ներկա յուրաքանչյուր արտաքսվածի: Երիտթուրքերը զարմացած էին, երբ իմացան այդ փրկվածների մասին, ինչն էլ իր հերթին 1916թ.-ին հանգեցրեց ցեղասպանության երկրորդ (վերջնական) փուլին, երբ տարբեր ճամբարներից սկսվեց երկրորդ տեղահանումը դեպի Դեր Զոր անապատ:
Ելույթների ու քննարկումների չորս օրերը հնարավոր դարձրին ընդգծել 1915-ի ցեղասպանությանը վերաբերող գիտական հետազոտությունների նկատելի առաջընթացը: Այնուամենայնիվ, ինչպես նշեցին մասնակիցները, բազմաթիվ փաստաթղթեր մնում են հետազոտողների հասանելիությունից դուրս ոչ միայն Թուրքիայում (ռազմական արխիվներ, հողի գրանցամատյաններ, և այլն), այլ նաև Գերմանիայում, որը դաշնակից էր ու համարվում էր Օսմանյան կայսրության՝ Անատոլիայից եկող ոչ-մահմեդական խմբերի (հայերի, սիրիացիների, հույների) վերացման նախաձեռնության հանցակից: Սա նաև հնարավորություն էր նշելու Հայոց ցեղասպանության պատմագրության թերությունների մասին, սկսած ցեղասպանության սոցիալական և միջազգային պատմությունից, 19-րդ դարում Օսմանյան տնտեսության մեջ հայերի դերակատարությունից մինչև Թուրքիայում ու Հայաստանում հետազոտությունների՝ քաղաքականությունից անկախ լինելը, հարցականի տակ առնելով պաշտոնական ժխտողական ելույթները:
Չորսօրյա այս քննարկումը նաև հնարավորություն տվեց հեռանալ գերիշխող-ենթարկված, հալածող-հալածված, հաղթող-պարտվող երկպառակտումներից. սա առիթ էր որոշակի հեռավորության վրա դիտելու այն կատարյալ սարսափը և հաղթահարելու անցյալի հուզական ծանրությունը՝ հաշվի առնելով հետազոտելու համար այժմ բացված նոր հեռանկարները:
Տիգրան Եգավյան
Փարիզ
